Masakra w Paragwaju. Wojna, która zabrała 90% mężczyzn

W 1862 roku prezydent i dyktator Paragwaju, Francisco Solano López, postanowił rozpocząć ofensywę przeciwko Brazylii, mając na celu zagarnięcie części jej terytorium. López, który przejął władzę po swoim ojcu, Carlosie Antonio Lópezie, był w całej Ameryce Południowej nazywany latynoskim Napoleonem. To on stał się głównym sprawcą wybuchu wojny paragwajskiej.

Ambicje Francisco Solano Lópeza były skupione na zapewnieniu swemu państwu nieograniczonego dostępu do estuarium La Plata, strategicznego ujścia rzek Parany i Urugwaju do Oceanu Atlantyckiego. Bezpośrednią przyczyną konfliktu stał się jednak marsz wojsk paragwajskich na terytorium Urugwaju, co skłoniło Brazylię, Argentynę i Urugwaj do utworzenia Trójprzymierza. W konflikt zaangażowana została również Wielka Brytania, która finansowo wsparła koalicję.

W odróżnieniu od państw Trójprzymierza, Paragwaj posiadał unikalne cechy, które odróżniały go na tle Ameryki Południowej. Jego mieszkańcy używali lokalnego języka guarani, który był językiem urzędowym i powszechnie stosowanym przez wszystkich tubylców. Paragwaj charakteryzował się także bogatymi tradycjami i zwyczajami, które definiowały specyficzny sposób życia obywateli. Kraj ten cieszył się stabilną sytuacją polityczną, dzięki rządom kompetentnych prezydentów, w przeciwieństwie do częstych wojen domowych w Urugwaju czy Argentynie.

Mimo stabilności i spokoju, Paragwaj borykał się z problemem zacofania cywilizacyjnego. Proces modernizacji rozpoczął się za rządów ojca Francisco Solano Lópeza, który zainicjował budowę stoczni, teatru narodowego oraz kolejki liniowej.

Wprowadzono również nowoczesne uzbrojenie dla wojska i rozbudowano infrastrukturę obronną, w tym budowę twierdzy i patrolowanie wód. Jednak mimo tych działań, Paragwaj pozostawał w tyle za Brazylią i Argentyną, które dysponowały znacznie większymi zasobami nowoczesnego sprzętu i liczniejszymi siłami zbrojnymi.

W listopadzie 1864 roku, paragwajski okręt zatrzymał brazylijski statek pocztowy, na którym podróżował nowy gubernator brazylijskiej prowincji Mato Grosso. To zdarzenie zapoczątkowało starcia między Brazylią a Paragwajem wzdłuż granicy. W grudniu tego roku, Francisco Solano López zajął część tej prowincji. 18 marca 1865 roku, dyktator Paragwaju wypowiedział wojnę Argentynie, po odmowie zgody na przemarsz jego wojsk przez jej terytorium. Paragwajskie siły najpierw przejęły argentyńskie statki i zdobyły miasto Corrientes, a następnie wtargnęły do południowej Brazylii. 1 maja 1865 roku Argentyna, Brazylia i Urugwaj utworzyły Trójprzymierze, mające na celu powstrzymanie ekspansji Lópeza. Dowódcami sił koalicyjnych byli Bartolomé Mitre z Argentyny, Venacio Flores z Urugwaju oraz Manuel Luís Osório z Brazylii.

Kluczowe momenty wojny paragwajskiej obejmowały: 11 czerwca 1865 roku bitwę na rzece Parana pod Riachuelo, która znacząco osłabiła flotę paragwajską, wrzesień 1865 roku, kiedy to wojska paragwajskie doznały klęski pod Uruguaianą w południowej Brazylii, 24 maja 1866 roku - rozbicie armii Lópeza pod Paso de Patria, oraz 22 września 1866 roku, kiedy to miała miejsce bitwa pod Curupayty, gdzie mimo ogromnych strat koalicyjnych, Paragwaj odniósł jedno ze swoich największych zwycięstw, tracąc tylko kilkudziesięciu żołnierzy.

Zastanawiać może fakt, jak niewielki Paragwaj był w stanie tak długo odpierać ataki, mimo odcięcia od dostaw i braku dostępu do niezbędnych medycznych środków. Z powodu braku leków i sprzętu medycznego, w Paragwaju przetrwała jedynie medycyna ludowa, która, choć posiadała pewne osiągnięcia, była niewystarczająca do skutecznego leczenia rannych żołnierzy. Epidemie takie jak ospa i cholera zbierały tragiczne żniwo również wśród Argentyńczyków i Brazylijczyków, lecz te narody mogły liczyć na nieco wyższy standard opieki medycznej.

Francisco Solano López, dyktator Paragwaju, podjął drastyczne środki, by utrzymać ludność przy życiu. Odcięcie od źródeł finansowania skłoniło rząd do dodruku papierowych pieniędzy, co przyczyniło się do inflacji. W ciągu pierwszych dziewięciu miesięcy konfliktu ceny podstawowych towarów w Asunción wzrosły o 160%. Sytuację pogarszało konieczne zaopatrzenie żołnierzy oraz rekwirowanie wozów, które stanowiły główny środek transportu w kraju.

Chociaż rząd podejmował takie działania jak zbieranie kosztowności od obywateli, miały one głównie charakter propagandowy. Aby zapewnić wyżywienie żołnierzom broniącym twierdzy Humaita, rekwirowano bydło od prywatnych właścicieli, płacąc za nie coraz mniej wartościowymi papierowymi pieniędzmi, co do tego stopnia obniżyło ich wartość, że w 1867 roku rzadko kto nawet pytał o nie podczas rekwizycji.

Przed konfliktem Paragwaj dokonał znaczących postępów w uzbrojeniu swoich żołnierzy, lecz wojna na wyczerpanie wymagała stałego dostępu do nowoczesnego sprzętu. Z powodu izolacji od międzynarodowych dostaw, ten niewielki kraj musiał polegać na własnych fabrykach, co skutkowało wykorzystaniem przez większość żołnierzy karabinów z zamkiem skałkowym, niewiele zmienionych od czasów napoleońskich. Jednak w warunkach państwa odciętego od reszty świata, produkcja prochu i amunicji była stosunkowo łatwa i ograniczała się do zasobów dostępnych lokalnie.

Francisco Solano López, w obliczu przeważającej liczebnie armii przeciwników, powołał do służby praktycznie wszystkich zdolnych do noszenia broni mężczyzn. W 1866 roku zarządził pobór czarnych niewolników, zarówno tych prywatnych, jak i państwowych. W marcu 1867 roku do szeregów armii dołączyli również chłopcy w wieku od 13 do 16 lat. Gazety w Asunción relacjonowały, że „w mniej niż 15 dni nauczyli się obsługiwać broń jak weterani”, co świadczyło o skali desperacji, z jaką kraj ten starał się obronić.

Podczas gdy niemal wszyscy mężczyźni w Paragwaju walczyli na froncie, odpowiedzialność za utrzymanie gospodarki kraju spoczęła na kobietach. Ich głównym zadaniem była produkcja żywności, która musiała wystarczyć zarówno dla walczących, jak i dla cywilów. Na początku konfliktu sytuacja była stabilna, jednak z czasem, w miarę trwania wojny, plony zaczęły maleć, co prowadziło do głodu wśród żołnierzy i ludności cywilnej. Słabo rozwinięta infrastruktura dodatkowo utrudniała transport żywności, co skutkowało jej stratami.

Żołnierze argentyńscy i brazylijscy również doświadczali trudów wojennych, jednak ich sytuacja była znacznie lepsza niż sytuacja ich paragwajskich przeciwników. W relacjach opisujących wziętych do niewoli Paragwajczyków często pojawia się obraz bardzo wychudzonych żołnierzy.

Bitwy toczące się między Paragwajem a koalicją Trójprzymierza nie przynosiły decydujących rezultatów, nie zapowiadając klęski żadnej ze stron. Jednakże, żołnierze obu stron zaczęli ginąć w większej liczbie z powodu epidemii cholery niż z ręki wroga. W 1868 roku, koalicja zdobyła kluczową twierdzę paragwajską, Humaita. Rok później, armia paragwajską została niemal całkowicie zniszczona. Francisco Solano López, dyktator Paragwaju, uciekł, jednak nadal wysyłał do walki swoich ostatnich żołnierzy. 1 marca 1870 roku brazylijskie siły wyśledziły Lópeza, co zakończyło się jego śmiercią.

20 czerwca 1870 roku podpisano wstępny traktat pokojowy, na mocy którego Paragwaj musiał odstąpić około 140 tysięcy kilometrów kwadratowych swojego terytorium Brazylii i Argentynie, tracąc około 25% swoich ziem. Paragwaj znalazł się również pod dziesięcioletnią okupacją wojskową. Szacuje się, że w wyniku konfliktu zginęło około 2 miliony osób, a w społeczności paragwajskiej doszło do eksterminacji, w której zginęło aż 90% mężczyzn zdolnych do walki. Straty te sprawiły, że wojna paragwajska jest uznawana za najbardziej krwawy konflikt zbrojny w historii Ameryki Południowej.

• https://hrabiatytus.pl/2021/01/26/umieram-z-moja-ojczyzna-wojna-paragwajska-najbardziej-krwawy-konflikt-w-historii-ameryki-poludniowej/ dostęp 25.04.2024
• Jarosław Wojtczak: Wojna paragwajska 1864-1870, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2011
• Gabriele Esposito: The Paraguayan War 1864-70, Wydawnictwo Osprey Publishing, Oksford 2019