Reformacja w Polsce - daty, działacze, założenia, kalendarium reformacji

Reformacja w Polsce a królowie i warstwy społeczne

Zygmunt Stary i Zygmunt August wobec protestantyzmu, zbory na ziemiach polskich

W latach 1520 i 1533 Zygmunt Stary wydał edykty zakazujące przywożenia do Polski książek, które propagowałyby reformację. Karą mogła być konfiskata majątku lub nawet wygnanie. Ponadto powołał komisje złożone z przedstawicieli duchowieństwa oraz urzędników świeckich, zaś zadaniem tych komisji było poszukiwanie zakazanych książek. Głównym cenzorem został mianowany rektor Akademii Krakowskiej.

Zupełnie inne podejście miał Zygmunt August. Jego decyzją w latach 1557-1558 miasta pruskie, czyli Gdańsk, Toruń i Elbląg uzyskały przywileje umożliwiające im samodzielne regulowanie kwestii wyznaniowych. Podobne swobody uzyskała w 1559 roku szlachta pruska, zaś w 1561 roku Inflanty. Decyzje Zygmunta Augusta przyczyniły się do rozwoju luteranizmu w Prusach. W Gdańsku i Toruniu powstały gimnazja luterańskie. Ten odłam protestantyzmu był szczególnie popularny wśród ludności pochodzenia niemieckiego, choć wśród jego wyznawców nie brakowało też Polaków. Luteranizm był szczególnie rozpowszechniony w Prusach Królewskich. Był również obecny w Wielkopolsce, gdzie istniały 142 parafie luterańskie, w tym 32 polskie.

Równocześnie pod koniec XVI wieku według Mariusza Markiewicza w Małopolsce i na Rusi istniało 206 gmin kalwińskich, na Litwie, Podlasiu i Białorusi było ich 200, zaś w Wielkopolsce około 80. Z kolei jak podaje Henryk Łowmiański w wieku XVI w Polsce i na Litwie znajdowało się łącznie 570 zborów polskich oraz 110 niemieckich, z czego 250 w Małopolsce i 206 na Litwie. Natomiast do połowy wieku XVII utrzymało się tylko 240 zborów, w tym 140 na Litwie.

Reformacja w Polsce: wpływ na społeczeństwo, luteranie i kalwiniści

31 października 1517 roku Marcin Luter dokonał słynnego ogłoszenia swoich 95 tez. Z kolei w 1536 roku swoje główne dzieło ogłosił Jan Kalwin. Obaj znaleźli swoich zwolenników w Polsce. Na podatny grunt w Polsce trafił kalwinizm, który był dość popularny wśród szlachty, mieszczan krakowskich oraz części duchowieństwa, przy czym protestantyzm jako taki nie był jednak wśród polskiego kleru wybitnie popularny. W XVI wieku zdarzało się jednak, że księża byli skłonni odprawiać nabożeństwa zależnie od potrzeby: katolickie lub protestanckie, przy czym wierni uczestniczący w nabożeństwie nie zawsze dostrzegali różnicę. Sam Jan Kalwin korespondował z polskim królem, Zygmuntem Augustem.

Kalwinizm został przyjęty przez liczące się na Litwie rody, jak Radziwiłłowie z Mikołajem „Czarnym” na czele, Chodkiewiczowie czy Hlebowiczowie. Wyznawcą kalwinizmu stał się także m.in. Franciszek Lismanin, franciszkanin i spowiednik królowej Bony, który jako kalwinista zaczął działać od około 1546 roku. W Wielkopolsce wyznawcami kalwinizmu stali się Leszczyńscy, zaś w Małopolsce Stadniccy, Tęczyńscy i Oleśniccy. Ogółem protestantyzm wybrało około 20% szlachty w Polsce. W niektórych regionach odsetek ten był nawet jeszcze większy. Jak podaje Mariusz Markiewicz w latach 60. XVI wieku nawet 66% przedstawicieli Małopolski oraz województw poznańskiego i kaliskiego w izbie poselskiej stanowili protestanci. Kalwinizm był najbardziej popularny w Małopolsce i na Litwie. Dla tej ostatniej nabrał wyjątkowego znaczenia: stał się bowiem przeciwwagą zarówno dla prawosławia, jak i dla wpływów polskich. Zaś co do prawosławia: zdarzało się, że było ono porzucane dla kalwinizmu na ziemiach ukraińskich.

Jak wspomniano to już powyżej, protestantyzm w Polsce był dość popularny wśród szlachty, jednakże w przeciwieństwie do swoich odpowiedników w państwach Europy Zachodniej nie szła za tym chęć do prowadzenia działalności misyjnej. Polskiej szlachcie nie zależało na wpływaniu pod tym względem na chłopów. Jak zaznacza Henryk Łowmiański szlachcie polskiej przede wszystkim chodziło o pewne aspekty praktyczne, głoszone przez kalwinistów, którzy przykładowo przyznawali osobom świeckim prawo decydowania o sprawach kościelnych. Przyczyny ich zainteresowania reformacją były więc natury bardziej „praktycznej”. Sam zresztą protestantyzm był zgodny z demokratyczno-wolnościowymi tendencjami panującymi wśród szlachty. Z kolei dla części szlachciców była to również okazja do wzbogacenia się, np. wspomniani wcześniej Oleśniccy czy Stadniccy mieli zagarniać w ten sposób katolickie majątki kościelne. A może zainteresuje cię także ten artykuł o złotym wieku w Polsce?

Reformacja w Polsce: główne nurty, współpraca, kalendarium, bracia polscy

Protestantyzm w Polsce: instytucjonalizacja współpracy, kalendarium, skutki

Postępowała instytucjonalizacja protestantyzmu w Polsce. W roku 1550 w Pińczowie odbył się pierwszy synod kalwiński. Z kolei na synodzie z 1554 roku, który miał miejsce w Słomnikach ustalona została struktura tegoż kościoła w Małopolsce. Jednak kalwinizm w Polsce nie był monolitem. Na soborze w Seceminie w 1556 roku swoje poglądy zaprezentował Piotr z Goniądza, m.in. zanegował dogmat Trójcy Świętej. Piotrowi znane były bowiem prace antytrynitarzy europejskich. Za swoją postawę został usunięty ze zboru. Z kolei sobory z 1562 roku i 1565 roku (ten ostatni w Piotrkowie) to postępujący rozłam wśród polskich kalwinistów. Od tej chwili zwolenników tradycyjnego kalwinizmu nazywano zborem większym, zaś głoszących inne poglądy zborem mniejszym.

Lata 50. i 60. XVI wieku to także próby zjednoczenia kościołów protestanckich w Polsce. Znaczącą aktywnością wykazał się tutaj Jan Łaski. Do pełnego zjednoczenia nie doszło, jednakże w roku 1570 kalwiniści, luteranie i bracia czescy (uchodźcy z Czech, pierwotnie husyci) podpisali ugodę sandomierską. Nie brano w ogóle pod uwagę braci polskich: ich unitaryzm/antytrynitaryzm był dla polskich protestantów nie do zaakceptowania. Przy zachowaniu odrębności doktrynalnej sygnatariusze mieli pomagać sobie wzajemnie bronić się przed kontrofensywą katolicyzmu.

Ze znaczniejszych nazwisk, które przewinęły się w kontekście zawarcia tej ugody należy wymienić wojewodę krakowskiego Stanisława Myszkowskiego oraz wojewodę sandomierskiego Piotra Zborowskiego. W przeciwieństwie do innych państw europejskich w Polsce protestantyzm nie stał się jednak spoiwem, które przyczyniłoby się do jednoczenia się polskich środowisk protestanckich na płaszczyźnie politycznej. Wyznawców protestantyzmu zmusiła do tego dopiero kontrreformacja, już za czasów Zygmunta III.